Gnostycyzm w ewangelii Jana

Praktycznie wszyscy badacze biblijni i teologowie zwracają uwagę na odmienność ewangelii Jana od ewangelii synoptycznych (Mateusza, Marka i Łukasza). Odmienność ta polega na bardziej duchowej formie chrześcijaństwa, powiązanej z gnostycyzmem. Klemens Aleksandryjski i Orygenes uważali ewangelie Jana za wybitnie <duchową> i <różną od pozostałych>. Prawdopodobnie było to przyczyną uznania tej ewangelii za najtrudniejszą ze wszystkich innych pism.

I rzeczywiście w ewangelii Jana spotykamy się z typowo gnostyckim słownictwem. Takie określenia jak pneuma, gnosis, pleroma, eon, archonci występują tam na porządku dziennym. Katoliccy badacze próbowali to wytłumaczyć w taki sposób, że ewangelia Jana została napisana w celu polemicznym z gnostycyzmem. Z kolei Alogianie (sekta wspomniana przez Ireneusza) uważali, że wręcz została ona napisana przez gnostyka, prawdopodobnie Cerynta. Jest to jednak tylko opinia, ponieważ autorstwo tej ewangelii wciąż pozostaje dla nas zagadką. Faktem jest, że gnostycy widzieli w niej odbicie własnych przekonań. Z księgi Ireneusza „Przeciw herezjom” dowiadujemy się, że zdaniem gnostyków początkowe wersety Ewangelii Jana (1,1-18) przedstawiają pochodzenie Pleromy oraz wymieniają nazwy (imiona bóstw) eonów, a mianowicie:

1. Arche – Początek
2. Logos – Słowo
3. Zoe – życie
4. Anthropos – Ludzkość
5. Charis – Łaska
6. Aletheia – Prawda

Jest to tak naprawdę tylko zarys gnostyckiej ogdoady, bowiem w relacji do szkoły Walentyna wydaje się brakować u Jana eonu <Nous> oraz <Ekklesia>, aczkolwiek mogą one wystepować pod innymi nazwami. Eony te u Walentyna występują parami w czterech pokoleniach emanacji (Tertulian, przeciw Walentynowi).

1. pokolenie – Bythos i Charis
2. pokolenie – Nous i Atlethia
3. pokolenie – Logos i Zoe
4. pokolenie – Anthropos i Ekklesia

Należy tutaj zaznaczyć, że substytutem Najwyższego Boga – Bythos jest w ewangelii Jana <nieznany  Ojciec> (Jan 1,18; 17,25), co jest tak naprawdę tym samym, bowiem wyrażenie <nieznany> lub <obcy> używane zawsze było przez gnostyków dla określenia Najwyższego Boga. Wszystkie zaś pokolenia stanowią archetypowe idee istniejące w umyśle Boga i są jego duchowymi emanacjami. Przykładowo zdaniem gnostyków eony <Anthropos> oraz <Ekklesia> preegzystowały w umyśle Boga jeszcze zanim powstał świat materialny. Dotyczy to wszystkich czterech pokoleń emanacji.

Ten pierwotny system eonów (ogdoada) stanowił odwieczną i duchową sferę Bóstwa zwaną Pleroma (pełnia). Dopiero z tej ósemki wyemanowały kolejne eony, stanowiące niższe światy. Sam Jan otrzymał wiedzę o Pleromie bezpośrednio od Jezusa. Słowa ewangelii: … z jego Pleromy („pełni”) otrzymaliśmy … (J 1:16), oznacza, że ​​Jezus przekazał swoim uczniom gnozę (wiedzę) dotyczącą Pleromy. Oczywiście Arche - początek u Jana nie oznacza początku w sensie historycznym tylko odmienny paradygmat opierający się na idei <nieznanego Boga> i systemie archetypowych eonów: … Ojcze sprawiedliwy! Świat Ciebie nie poznał, lecz Ja Ciebie poznałem i oni poznali, żeś Ty Mnie posłał … (Jan. 17,25).

Bardzo ważnym z punktu widzenia gnostycyzmu jest także określenie <jednorodzony Bóg>, które jest tłumaczeniem greckiego <monogenes theos> (Jan. 1,18). Znamienne jest to, że w języku greckim <monogenes> oznacza nadzwyczajną relację oraz związek specjalnego rodzaju. W niektórych systemach gnostyckich była to także nazwa eonu, używana zamiennie w stosunku do nazwy eonu - Nous. Dokładnie chodzi o to, że Jezus jest jedynym prawowitym Synem (bóstwem eonicznym), przez którego przemawia nieznany Bóg. Tym samym otrzymujemy bardzo wymowne potwierdzenie, że Mojżesz był przedstawicielem innego Boga, różnego od Ojca Jezusa.: … Prawo bowiem zostało dane przez Mojżesza, a łaska i prawda przyszły przez Jezusa Chrystusa. Boga nikt nigdy nie widział. Jednorodzony Bóg (monogenes theos), który jest w łonie Ojca, on [nam o nim] opowiedział (Jan 1. 17-18).

Jednym słowem, to nie od Mojżesza dowiadujemy sie o Najwyższym Bogu, tylko od Jezusa. Wcześniejsze objawienie, które można znależć w wypowiedziach proroków, było zdaniem gnostyków dziełem Sophi (mądrości bożej) utożsamianej z Duchem Świetym. Jest to jednym z powodów dlaczego Jezus powoływał się głównie na świadectwo Ojca i Jana Chrzciciela. Dowiadujemy się również, że Żydzi nie poznali Boga od Mojżesza, bowiem pisał On jedynie o Jezusie (prawdopodbnie typologia jak w liście do Hbr.). Dopiero Jezus przyszedł w imieniu Ojca (Jan 1,32 por. 5,31-40 oraz 10, 24-30). Co ciekawe ewangelista Jan nie opisuje tutaj, jak to robią ewangelie synoptyczne narodzin Jezusa. Dla Jana Jezus jest Logosem, który stał się ciałem. Właściwie to greckie sformułowanie <stał się> [(egeneto) Jan 1,14] jest czymś innym od greckiego <urodził się> [(etechthe) Łuk. 2,11]. Relacja o cudownym poczęciu została pominięta, a matka Jezusa nie jest nawet wymieniona z imienia. (Gdybyśmy mieli tylko Ewangelię Jana, nie znalibyśmy imienia matki Jezusa).

Kolejnym ustępem, który wpisuje się w gnostyczną wizje chrześcijaństwa jest opis proroctwa Izajasza, gdzie Jezus mówi o tym, że Bóg Izraela: … Zaślepił ich oczy i zatwardził ich serce, aby oczami nie widzieli i sercem nie zrozumieli, aby się nie nawrócili, żebym ich nie uzdrowił … (Jan. 12,40). Zdaniem gnostyków Jezus wypowiadał się na kilku poziomach zrozumienia. Czasami mówił w odniesieniu do Boga Starego Testamentu, a czasami zwracał się do Boga, którego świat nie poznał. Kiedy Jezus mówi, że …Ojciec, który Mnie posłał, On dał o Mnie świadectwo. Nigdy nie słyszeliście ani Jego głosu, ani nie widzieliście Jego oblicza … (Jan. 5,37) należy rozumieć, że ma na myśli innego Boga jak ten którego powszechnie czcili Izraelici.

Rozróżnienie pomiędzy Bogiem Najwyższym, a Jahwe ze Starego Testamentu było i jest po dzień dzisiejszy kłodą u nogi wśród ortodoksyjnych chrześcijan. Utożsamianie przez gnostyków Jahwe z Janowym księciem tego świata (Jan 12,31-33; 19:11) pochodzi z bardzo starej tradycji związanej z Melchizedekiem. Poza Nowym Testamentem (Dz 7,38.53; Hbr 2,2 Gal 3,16) wspomina o niej Papiasz: … Niektórym z aniołów dał [Bóg] panowanie nad porządkiem świata…, ale zdarzyło się, że ich porządek spełzł na niczym … (Fragmenty Papiasza, 7; J. Donaldson, Ojcowie przed Niceą, tom. 1, str. 155.)

Idea ta polegała na tym, że najwyższy Bóg (El jon) oddał panowanie nad światem swoim synom (Elohim), wśród których był także Jahwe. Potwierdzenie tego znajdujemy również w niektórych tekstach Starego Testamentu (Pwt. 32,8-9; Psalm 82). Wśród innych synów Biblia wymienia z imienia takich Elohim jak Dagon, Marduk czy Asztare (1 Sam 5,7; 1 Krl 11,5; Dn. 1,2b;). Synowie ci lub aniołowie zaczęli pomiędzy sobą walczyć co doprowadziło do eksterminacji ludności w ówczesnym Kannaanie. O walkach bogów Elohim dowiadujemy się np. z wykopalisk archeologicznych (stela Meszy). W zasadzie z samej Biblii otrzymujemy tylko jednostronne informacje o dominacji Jahwe, jednak nie zawsze tak było, bowiem Izrael przegrywał walki z ludami, których bóstwem opiekuńczym był inny Elohim.

Z historii Izraela dowiadujemy się, że Jahwe prowadził brutalne walki, zabijając kobiety i niewinne dzieci. Barwne opisy, pełne przemocy i okrucieństw znajdziemy w samym Starym Testamencie. Opisy te są tak dramatyczne, że doprowadziły gnostyków do wniosku, że słowa Jezusa: …  Waszym ojcem jest diabeł i to jego żądze chcecie zaspokajać. On od początku był mordercą i nie wytrwał w prawdzie, ponieważ w nim nie ma prawdy … (Jan 8,44) odnoszą się właśnie do Boga Starego Testamentu. Gnostycy wierzyli, że ortodoksyjni Chrześcijanie oraz Żydzi nie poznali prawdziwego Boga oraz nie rozpoznali Mesjasza jako Logosu istniejącego przed wszystkimi wiekami, który wcielił się w Jezusa podczas chrztu udzielonego mu przez Jana. Misja Jezusa zdaniem gnostyków polegała na przyprowadzeniu człowieka z powrotem do korzenia (źródła) wszystkich rzeczy jakim jest pełny miłosierdzia Ojciec. Z takim też wizerunkiem Boga spotykamy się w ewangelii Jana.

Autor: Gnostyk.pl

Jeśli uważasz ten artykuł za wartościowy to polub go na Facebooku, Tweetuj lub udostępnij na innych stronach.