Ewangelia Żyjącego Jezusa

Choć oryginalna Ewangelia Żyjącego Jezusa nie zachowała się w całości, jej istnienie potwierdzają liczne źródła pisane oraz odkrycia archeologiczne. Najwcześniejsi przeciwnicy manicheizmu – tacy jak św. Augustyn czy Epifaniusz z Salaminy – wyraźnie piszą o tym, że Mani, twórca religii manichejskiej, stworzył własną ewangelię, którą postawił obok lub ponad tekstami kanonicznymi chrześcijaństwa. Augustyn mówi wręcz wprost, że Mani nadał swojemu dziełu tytuł Evangelium Iesu Vivi, czyli „Ewangelia Żyjącego Jezusa”.

Autobiograficzne fragmenty odnalezione w tzw. Codex Manichaicus Coloniensis również wspominają, że Mani spisał swoje objawienie i naukę w formie ewangelii, którą określano w języku syryjskim jako Euangelion d-ḥayyē d-Išuʿ. Ponadto, w licznych tekstach liturgicznych i hymnografii manichejskiej (np. Psalm Book, Kephalaia) znajdują się odniesienia do słów „z Ewangelii”, które nie mają odpowiednika w żadnym znanym tekście Nowego Testamentu, lecz są traktowane jako cytaty z dzieła Maniego.

Wszystko to stanowi mocne podstawy do uznania, że taka ewangelia istniała – była uznawana przez manichejczyków za święty tekst objawienia i nauczania Jezusa jako duchowej zasady Światłości, który przemówił przez Maniego.

Niniejszy artykuł stanowi (choć w niewielkim stopniu) próbę odtworzenia możliwej treści zaginionej "Ewangelii Żyjącego Jezusa" – centralnego pisma duchowego manicheizmu, przypisywanego prorokowi Maniemu. Jak wspomnielismy wcześniej tekst ten nie zachował się w oryginale. Znane są jedynie fragmenty i cytaty – często wtórne, przekazywane przez przeciwników tej doktryny lub przefiltrowane przez liturgiczne tradycje wspólnot manichejskich. Poniżej przedstawiamy propozycje wersji filologicznej, która ma charakter dokumentacyjny i naukowy, a przez to pozbawiona jest naszych komentarzy.

Świadectwa istnienia Ewangelii Żyjącego Jezusa

1. Św. Augustyn z Hippony – Contra Faustum, XX, 5

„Mani napisał własną ewangelię i nazwał ją Ewangelią Jezusa Żyjącego.”

Augustyn, który przez dziewięć lat był manichejczykiem, jednoznacznie potwierdza istnienie manichejskiej ewangelii jako dzieła Maniego. Twierdzi również, że Mani uważał swoje objawienie za nowsze i prawdziwsze niż ewangelie kanoniczne.

2. Epifaniusz z Salaminy – Panarion, 66, 1–3

„Mają oni własną ewangelię, której nie da się znaleźć u żadnego z apostołów, i którą nazywają Ewangelią Żyjącego Jezusa.”

Epifaniusz w swoim katalogu herezji opisuje manichejczyków jako tych, którzy odrzucają Nowy Testament i posługują się własną Ewangelią, przypisywaną Maniemu.

3. Hegemoniusz – Acta Archelai, §10

W opisie debaty pomiędzy Manim a biskupem Archelaosem pojawia się nauka, według której Jezus nie przyszedł, by umrzeć, ale by objawić duszom wiedzę o ich boskim pochodzeniu. Choć Acta mają charakter polemiczny i literacki, ich autor odwołuje się do rzeczywistych idei zawartych w manichejskiej Ewangelii.

4. Codex Manichaicus Coloniensis (CMC)

Odkryty w 1969 roku grecko-koptyjski manuskrypt zawiera autobiograficzne wypowiedzi Maniego. Znajduje się tam informacja, że Mani spisał swoje objawienie w kilku księgach, z których najważniejszą była ewangelia określana jako Euangelion d-ḥayyē d-Išuʿ („Ewangelia Żyjącego Jezusa”) – w języku syryjskim.

5. Fragmenty koptyjskie i sogdyjskie (Medinet Madi, Turfan)

W tekstach liturgicznych i hymnografii manichejskiej znajdują się cytaty wprowadzane formułami w rodzaju: „Jak napisano w Ewangelii Światłości…”. Choć nie cytują dokładnie słów, stanowią świadectwo istnienia oryginalnego źródła uznawanego za kanoniczne przez wspólnoty manichejskie.

Poświadczone fragmenty

Poniżej zebrano tylko te wypowiedzi i treści, które mają bezpośrednie potwierdzenie w źródłach historycznych – choć często są to przekazy nieprzyjazne (heresiologiczne), ich wartość dokumentalna pozostaje bezcenna.

I. Jezus jako światłość bez ciała

„Jezus nie był człowiekiem z ciała, ale objawieniem światła. Ukazał się jako mający ciało, lecz go nie miał.”
Źródło: Epifaniusz z Salaminy, Panarion, 66,7

II. Misja Jezusa jako objawienie Prawdy

„Nie przyszedł, by umrzeć, lecz by objawić wiedzę (gnosis) duszom, które zstąpiły w dół i zapomniały swojego pochodzenia. I że przez swoje objawienie przypomniał im, kim są i skąd pochodzą.”
Źródło: Hegemoniusz, Acta Archelai, §10

III. Jezus jako obraz duszy uwięzionej

„Uczą [manichejczycy], że Jezus nie miał ciała, lecz był jedynie pozorem człowieka; nie narodził się z kobiety, ale był objawieniem światła. Objawił się w tym świecie jako obraz duszy uwięzionej w materii, aby przez swoje cierpienie pokazać los dusz i obudzić w nich pamięć o ich niebiańskim pochodzeniu.”
Źródło: Teodoret z Cyru, Haereticarum fabularum compendium, I, 26

IV. Zbawienie przez poznanie siebie

„Jezus powiedział: Jeśli ci, którzy was prowadzą, powiedzą wam: ‘Królestwo jest w niebie’, wtedy ptaki niebieskie was wyprzedzą. Jeśli powiedzą wam: ‘Jest w morzu’, wtedy ryby was wyprzedzą. Ale królestwo jest w was i jest poza wami. Gdy poznacie samych siebie, wtedy będziecie poznani i zrozumiecie, że jesteście synami żyjącego Ojca. Ale jeśli siebie nie poznacie, wtedy jesteście w ubóstwie, i sami jesteście ubóstwem.”
Źródło: Ewangelia Tomasza, logion 3, NHC II,2

V. Jezus jako cierpienie dusz

„Ty jesteś cierpieniem dusz, o Zbawicielu, Ty jesteś ich obrazem, Ty jesteś ich głosem wśród ciemności. Ty jesteś tym, który zna ich zniewolenie. Ty jesteś tym, który pamięta ich dom. Ty jesteś tym, który prowadzi je ku górze, ku światłu.”
Źródło: Psalm Book (koptyjski manichejski zbiór hymnów), hymn 149, tłum. C.R.C. Allberry

Dodatek: przypisy naukowe i komentarze

Kephalaia – koptyjski zbiór nauk przypisywanych Maniemu, stanowiący rodzaj komentarzy do jego objawienia. Zachowany m.in. w kodeksie z Medinet Madi. Wyd. Iain Gardner, The Kephalaia of the Teacher, Brill 1995.

Contra Faustum – dzieło św. Augustyna, będące polemiką z manichejskim biskupem Faustusem. Augustyn przez 9 lat był manichejczykiem, znał więc ich nauki od środka. Cytuje m.in. poglądy na temat Jezusa jako istoty świetlistej i bezcielesnej. (Contra Faustum, XX, 7).

Panarion Epifaniusza – zbiór herezjologiczny (IV w.), zawierający opisy i krytykę rozmaitych „herezji”, w tym manicheizmu (sekcja 66). Choć stronniczy, zawiera cenne cytaty doktrynalne.

Acta Archelai – dzieło przypisywane Hegemoniuszowi, opisujące fikcyjną debatę między Mani a biskupem Archelaosem. Mimo narracyjnego charakteru, zawiera autentyczne fragmenty manichejskiej doktryny.

Codex Manichaicus Coloniensis – grecki manuskrypt z Egiptu (III–IV w.), zawierający biografię Maniego oraz fragmenty jego nauk. Wyd. Koenen & Römer, 1988. Cenny dla rekonstrukcji doktryny, w tym idei o Jezusie jako świetlistym Przewodniku.

Psalm Book (Księga Psalmów Manichejskich) – zbiór hymnów liturgicznych używanych przez manichejczyków w Egipcie. Zachowany w języku koptyjskim. Wyd. C.R.C. Allberry, 1938.

Ewangelia Tomasza – gnostycki zbiór logionów przypisywanych Jezusowi, odnaleziony w Nag Hammadi (NHC II,2). Logion 3: „Jeśli poznasz siebie, poznasz Ojca”. Wpływ widoczny w manichejskiej symbolice samopoznania jako drogi zbawienia.

Homilie manichejskie – fragmenty przemówień liturgicznych zachowane w koptyjskich rękopisach z Egiptu. Zawierają mistyczne motywy eschatologiczne i obrazy „Zebrania Światłości”.

Jeśli uważasz ten artykuł za wartościowy to polub go na Facebooku, Tweetuj lub udostępnij na innych stronach.