Kodeksy I - IV

📜 Kodeks I (Kodeks Junga)

Kodeks I, znany także jako Kodeks Junga otwiera całą kolekcję rękopisów z Nag Hammadi i nosi miano wyjątkowego nie tylko ze względu na zawartość, ale także swoją historię – to właśnie ten kodeks trafił najpierw do Europy i został nazwany „Kodeksem Jungowskim”, ponieważ podarowano go C.G. Jungowi. Zawiera pięć tekstów o głębokim znaczeniu teologicznym i duchowym, które ukazują różne aspekty gnostyckiej myśli: od modlitwy i mistyki, przez chrystologię, aż po złożoną metafizykę.

Kodeks ten można potraktować jako swego rodzaju prolog do całej gnostyckiej biblioteki – wprowadza on w podstawowe tematy gnozy: duchowe poznanie, wewnętrzne zmartwychwstanie, iluzję materialnego świata i objawienie ukrytej Prawdy przez boskiego Zbawiciela. Jego teksty są zróżnicowane stylistycznie – od poezji, przez list, aż po złożony traktat filozoficzny – ale spaja je wspólne dążenie: przebudzenie.

Zawarte w Kodeksie I teksty to:

1. Modlitwa Pawła Apostoła (PrecPl) – krótki, pełen duchowej głębi hymn modlitewny przypisywany Pawłowi. To intymne wołanie duszy pragnącej poznać Boga i zjednoczyć się z pełnią (pleromą). Pomimo swojej długości, jest to modlitwa o wielkiej mocy mistycznej.
2. Apokryficzny list Jakuba (EpJac) – list rzekomo napisany przez apostoła Jakuba, który zawiera pouczenia o ukrytej wiedzy, jaką Jezus przekazał jedynie nielicznym. Tekst przygotowuje odbiorcę do przyjęcia objawienia i sugeruje, że prawdziwa nauka Chrystusa była przekazywana w tajemnicy – nie wszystkim, lecz tylko „dojrzałym”.
3. Ewangelia Prawdy (EvVer) – jeden z najpiękniejszych i najbardziej poetyckich tekstów gnostyckich, prawdopodobnie związany ze środowiskiem waldensjan (Valentinian). Ukazuje zbawienie jako przebudzenie ze snu niewiedzy. Jezus nie przychodzi, by odpokutować za grzechy, ale by przywrócić zapomnianą wiedzę o pochodzeniu duszy – z samego Boga.
4. Traktat o zmartwychwstaniu (Rheg) – filozoficzna refleksja nad zmartwychwstaniem – nie jako fizycznym wydarzeniem, lecz jako wewnętrznym doświadczeniem przemiany, która już teraz może dokonać się w duszy. Tekst zachęca do życia „w Duchu”, bo tylko to prowadzi do prawdziwego zmartwychwstania.
5. Traktat Trójdzielny (Tractatus Tripartitus, TracTrip) – obszerny i bardzo złożony systematyczny wykład gnostyckiej kosmologii, antropologii i soteriologii, przypisywany walentynianom. Traktat ten stanowi teologiczne podsumowanie podstaw gnozy: ukazuje genezę świata, upadek duszy oraz jej drogę powrotną do pełni. To swoista „dogmatyka gnostycka”, która tłumaczy wszystko – od boskich eonów po sens cierpienia.

Kodeks I to brama do gnostyckiego uniwersum – prowadzi od mistycznej modlitwy, przez tajemne nauki, aż po dogłębne rozważania metafizyczne. Dla współczesnego czytelnika jest to zaproszenie do wewnętrznego przebudzenia, do porzucenia iluzji świata i powrotu do prawdziwego Źródła, które – jak wierzyli gnostycy – nigdy nie było poza nami, lecz głęboko w nas.

📜 Kodeks II

Kodeks II to prawdziwe serce biblioteki z Nag Hammadi – najobszerniejszy i najbardziej wpływowy spośród wszystkich kodeksów odnalezionych w 1945 roku. Zawiera aż siedem tekstów, w tym kilka absolutnie kluczowych dla zrozumienia duchowości gnostyckiej: Apokryf Jana, Ewangelię Tomasza i Ewangelię Filipa. To właśnie dzięki temu kodeksowi współczesny świat poznał alternatywny obraz Jezusa – jako nauczyciela tajemnej wiedzy, duchowego przewodnika, który przynosi nie ofiarę, lecz objawienie.

Zgromadzone w Kodeksie II pisma pochodzą z różnych nurtów: setianizmu, wczesnego chrześcijaństwa gnostyckiego, a nawet tradycji mądrościowej. Łączy je jednak jedno: przekonanie, że świat, w którym żyjemy, nie jest ostateczną rzeczywistością, a prawdziwe zbawienie przychodzi przez gnosis – wewnętrzne poznanie boskiego pochodzenia duszy i powrót do Światłości.

Zawartość Kodeksu II:

1. Apokryf Jana (AJ) – fundamentalny tekst gnostycki, uznawany za „ewangelię kosmologii”. Przedstawia objawienie, jakie Zmartwychwstały Chrystus przekazuje Janowi. Ukazuje pełnię boskich eonów, upadek Sofii, stworzenie świata przez nieświadomego demiurga (Jaldabaotha) oraz plan zbawienia duszy. To najbardziej systematyczne ujęcie gnostyckiej mitologii.
2. Ewangelia Tomasza (EvThom) – zbiór 114 logionów przypisywanych Jezusowi, często pozbawionych narracji, ale pełnych paradoksów, aforyzmów i głębokiej duchowości. Jezus ukazany jest jako nauczyciel wewnętrznego przebudzenia, a zbawienie polega na poznaniu siebie: „Kto pozna samego siebie, ten pozna wszystko”. To jedna z najważniejszych ewangelii gnostyckich.
3. Ewangelia Filipa (EvPhip) – tekst o charakterze sakramentalnym i mistycznym, pełen symboliki i refleksji nad sakramentami, duchowym małżeństwem oraz prawdziwym znaczeniem Zbawiciela. Zawiera słynne zdania o „pokoju małżeńskim” i „Zbawicielu, który kochał Marię bardziej niż wszystkich uczniów”.
4. Hipostaza archontów (HA) – mitologiczno-kosmologiczny tekst opisujący powstanie wrogich duchowych bytów – archontów – i ich panowanie nad światem materii. Przedstawia również historię Adama i Ewy w wersji gnostyckiej, gdzie poznanie dobra i zła staje się aktem wyzwolenia, a nie upadku.
5. O początku świata (OrigMund) – alternatywna wersja gnostyckiego mitu stworzenia. Łączy elementy znane z Apokryfu Jana i Hipostazy archontów, dodając unikalne szczegóły o Sofii, Ewie, oraz zbawczym wysiłku Boskiego Światła, by wyrwać ludzkość spod władzy ciemności.
6. Egzegeza o duszy (ExAn) – piękny, metaforyczny traktat, który ukazuje duszę jako kobietę upadłą i zniewoloną przez swoich kochanków – zmysłowy świat. Poprzez skruchę i boską interwencję dusza zostaje oczyszczona i ponownie zjednoczona z Oblubieńcem – Boskim Umysłem. To mistyczna opowieść o przemianie.
7. Księga Tomasza (LibThom) – dialog pomiędzy Jezusem a „Tomą Bliźniakiem”, przeznaczony dla „doskonałych”. Tekst zawiera głębokie pouczenia o prawdziwej wolności, ciszy, i wewnętrznym zjednoczeniu z Ojcem. Jezus przedstawia siebie jako drogowskaz, ale to dusza sama musi się przebudzić.

Kodeks II to duchowa encyklopedia gnostycyzmu: zawiera kosmologię, mistykę, etykę, egzegezę, i sakramentalną symbolikę. Nie jest to zbiór pism dla ciekawych – to księga przeznaczona dla wtajemniczonych, którzy mają odwagę spojrzeć poza zasłony tego świata i odkryć Światłość, która świeci w ukryciu. Jak mówi Ewangelia Tomasza: „Niech ten, kto szuka, nie przestaje szukać, aż znajdzie. A gdy znajdzie, będzie zdumiony… i zostanie królem nad wszystkim.”

📜 Kodeks III

Kodeks III stanowi prawdziwe bogactwo gnostyckiej teologii, duchowości i mistyki objawienia. Składa się z pięciu tekstów, z których każdy wnosi inny ton do gnostyckiego pejzażu: od metafizycznej kosmologii (Apokryf Jana, Sophia Jezusa Chrystusa), przez kontemplacyjną wizję boskiego świata (List Eugnostosa), aż po bardziej osobisty dialog nauczyciela i ucznia (Dialog Zbawcy). Szczególnym wyróżnikiem tego kodeksu jest jego nacisk na objawienie – nie tyle jako publiczną doktrynę, ile jako głęboko wewnętrzne doświadczenie, przekazywane w poufnych rozmowach między Zbawicielem a tymi, którzy są gotowi słuchać.

Kodeks ten można czytać jako duchowy przewodnik po świecie eonów, Boskiej Sofii, oraz procesie zbawienia duszy uwięzionej w materii. To także pomost między wcześniejszymi, czysto filozoficznymi traktatami (np. List Eugnostosa), a chrystocentrycznym przesłaniem gnozy – w którym Jezus nie jest ukrzyżowanym Zbawcą, lecz boskim Nauczycielem, który przynosi zapomnianą wiedzę.

W skład Kodeksu III wchodzą:

1. Apokryf Jana (AJ) – jedna z najważniejszych i najbardziej wpływowych ewangelii gnostyckich, również obecna w innych kodeksach (I, IV). Zawiera objawienie Zmartwychwstałego Chrystusa, który przekazuje Janowi pełną kosmologiczną wizję – od Najwyższego Ojca, przez Sofię i Jaldabaotha, aż po zbawienie dusz. To tekst kluczowy dla zrozumienia całej gnostyckiej mitologii.
2. Ewangelia Egipcjan (EvAeg) – tekst o wyraźnie setiańskim charakterze, zawierający mistyczne objawienia Trójcy boskich eonów – Ojca, Matki i Syna. Ukazuje Zbawiciela jako wcielenie Światła, które zstępuje, by odkupić nasienie wybranych. Zawiera wiele unikalnych terminów i symboli, a także fragmenty liturgiczne.
3. List Eugnostosa (Eug) – filozoficzno-mistyczny traktat skierowany do „tych, którzy mają oczy do widzenia”. Przedstawia bardzo rozwiniętą kosmologię boskich eonów i struktur niebiańskich, bez bezpośredniego odniesienia do postaci Jezusa. Ten tekst stał się później podstawą dla Sophii Jezusa Chrystusa.
4. Sophia Jezusa Chrystusa (SJC) – rozszerzona i „uchrześcijaniona” wersja Listu Eugnostosa, w której Jezus po zmartwychwstaniu objawia apostołom (w tym Marii i Tomaszowi) tajemnice kosmosu, duszy i zbawienia. Jest to tekst, który ukazuje Jezusa jako Mistrza Gnozy, a nie jako ofiarę krzyża. Silnie akcentuje rolę Sofii jako kluczowego pośrednika między światem duchowym a materialnym.
5. Dialog Zbawcy (Dial) – mistyczny dialog pomiędzy Jezusem a jego uczniami (Marią, Judą i Mateuszem), pełen obrazów, przypowieści i symboli. Zamiast dogmatów, tekst oferuje głębokie pytania o naturę duszy, cierpienie, ciało i prawdziwe życie. To najbardziej kontemplacyjny i intymny z tekstów w kodeksie, przypominający duchowy dziennik ucznia poszukującego sensu istnienia.

Kodeks III ukazuje pełne spektrum gnozy: od teologii kosmicznej po wewnętrzne mistyczne doświadczenie. Jego teksty nie tylko uczą, ale prowadzą – zapraszając czytelnika do uczestnictwa w tajemnicy bytu, w której zbawienie nie polega na wierze w krzyż, lecz na poznaniu tego, kim jesteś i skąd pochodzisz. To księga dla tych, którzy wciąż słyszą głos Zbawiciela mówiącego w ciszy duszy: „Kto ma uszy do słuchania, niech słucha.”

📜 Kodeks IV

Kodeks IV to niewielki objętościowo, ale niezwykle istotny tom kolekcji Nag Hammadi. Zawiera dwa teksty – Apokryf Jana oraz Ewangelię Egipcjan – oba kluczowe dla zrozumienia gnostyckiej wizji świata, człowieka i boskości. Co ciekawe, są to te same teksty, które pojawiają się również w innych kodeksach (Apokryf Jana w I, II i III, Ewangelia Egipcjan w III), co świadczy o ich wyjątkowej popularności i znaczeniu dla różnych gnostyckich wspólnot.

Kodeks IV można potraktować jako swoistą duchową „księgę objawienia”, skupioną na dwóch filarach: kosmicznej wizji stworzenia i zbawienia duszy (Apokryf Jana) oraz mistyczno-liturgicznym objawieniu Trójcy boskich eonów i odkupienia wybranych (Ewangelia Egipcjan). Oba teksty reprezentują tzw. tradycję setiańską, której celem było głębokie zrozumienie duchowej genezy rzeczywistości i wyzwolenie duszy z iluzji stworzonego świata.

Teksty zawarte w Kodeksie IV:

1. Apokryf Jana (AJ) – jeden z najważniejszych tekstów gnostyckich, zachowany aż w czterech wersjach w bibliotece Nag Hammadi. W tej wersji – z Kodeksu IV – tekst jest dość kompletny i reprezentuje tzw. „długą redakcję”. Opisuje objawienie, jakie otrzymuje apostoł Jan od Zmartwychwstałego Chrystusa. Przedstawiona zostaje rozbudowana kosmologia: od Najwyższego Ojca, przez emanacje eonów, aż po upadek Sofii i powstanie świata materii rządzonego przez nieświadomego demiurga Jaldabaotha. To tekst fundamentalny dla gnostyckiej koncepcji zbawienia jako przebudzenia świadomości.
2. Ewangelia Egipcjan (EvAeg) – głęboko mistyczny i niekiedy enigmatyczny tekst setiański, który przedstawia objawienie Trójcy boskich postaci (Ojca, Matki i Syna). Zbawiciel głosi wybranym (w tym trzem Setytom) tajemnice zbawienia, odkupienia nasienia światłości oraz przyszłego końca władzy archontów. Tekst zawiera także fragmenty modlitewne i hymniczne, co sugeruje jego rytualne użycie. To pismo głęboko nasycone symboliką, ukazujące zbawienie jako wydarzenie duchowe dostępne wyłącznie dla „nasienia Setha” – duchowego potomstwa pierwotnego Człowieka.

Kodeks IV to zwięzła, ale intensywna duchowa mapa – prowadzi od wielkiego objawienia kosmicznej genezy (w Apokryfie Jana) ku mistycznej liturgii zbawienia (w Ewangelii Egipcjan). Reprezentuje najgłębszy nurt gnostyckiej tradycji, w której zbawienie nie jest dostępne wszystkim, lecz tylko tym, którzy pochodzą „z Góry” – i którzy przypomną sobie, kim są naprawdę.

Jeśli uważasz ten artykuł za wartościowy to polub go na Facebooku, Tweetuj lub udostępnij na innych stronach.